Początek
Jeszcze trzy dekady temu występy lwów, tygrysów czy słoni stanowiły esencję widowisk cyrkowych. Dzikie zwierzęta wykonywały sztuczki pod batutą treserów, a ich obecność była dla wielu widzów największą atrakcją. Jednak z czasem zaczęły pojawiać się pytania: ile kosztuje ta rozrywka? Nie w złotówkach czy dolarach, ale w cierpieniu istot, które nigdy nie wybrały życia pod namiotem? Cyrk bez zwierząt przestaje być alternatywą, staje się nowym standardem. W tym artykule przyglądamy się, jak doszło do tej rewolucji i co oznacza ona dla przyszłości sztuki cyrkowej.
Zwiększająca się świadomość społeczna, nacisk organizacji prozwierzęcych doprowadziły do serii legislacyjnych zmian na całym świecie. Coraz więcej krajów wprowadza zakazy wykorzystywania dzikich zwierząt w cyrkach, a publiczność chętniej wybiera widowiska, w których główną rolę odgrywają ludzie.
Geneza wykorzystywania zwierząt w cyrkach
Od starożytności do „największego show świata”
- Walki z dzikimi zwierzętami organizowano już w amfiteatrach Imperium Rzymskiego.
- W XIX w. epoka kolei pozwoliła cyrkom objazdowym – m.in. Ringling Bros. & Barnum & Bailey – przemierzać kontynenty z całymi menażeriami.
- Tresura opierała się głównie na karach i deprywacji. Pierwsze udokumentowane filmy szkoleniowe z początku XX w. pokazują użycie batów i haków słoniowych.
Pierwsze alarmy naukowe
Already w latach 70. etologowie zwracali uwagę na stereotypie (powtarzalne ruchy) jako objaw przewlekłego stresu u zwierząt cyrkowych. Nowsze badania nad poziomem kortyzolu w surowicy trzech afrykańskich słoni potwierdziły, że nawet rutynowe czynności „pod zegarek” mogą wywoływać reakcję stresową, objawiającą się nasileniem kołysania i podnoszeniem trąby.
Katalizatory zmian społecznych
Organizacje prozwierzęce i potęga Internetu
- Od końcówki lat 80. kampanie Animal Defenders International, Viva! czy PETA publikowały nagrania kulis tresury.
- Po 2005 r. filmiki udostępniane w serwisach społecznościowych dotarły do milionów użytkowników, generując petycje do parlamentów i miejskich rad.
Zamknięcie amerykańskiej legendy
W styczniu 2017 r., po 146 latach, Ringling Bros. & Barnum & Bailey ogłosił likwidację cyrku, wskazując spadek sprzedaży biletów oraz koszty utrzymania zwierząt po wycofaniu słoni z programu. Dziś marka wraca na tournée, ale tym razem jako cyrk bez zwierząt – 100 % ludzi, 0 % zwierząt.
Fala zakazów – kalendarium najważniejszych ustaw
Europa
| Rok | Państwo/region | Zakres zakazu | Źródło |
|---|---|---|---|
| 2005 | Austria | wszystkie dzikie zwierzęta | en.wikipedia.org |
| 2018 | Szkocja | dzikie zwierzęta w cyrkach objazdowych | bornfree.org.uk |
| 2020 | Anglia & Walia | dzikie zwierzęta (Wild Animals in Circuses Act 2019) | rspca.org.uk |
| 2023 | Hiszpania | zakaz dzikich zwierząt (ustawa dobrostanowa) | four-paws.org |
| 2028 | Francja | pełny zakaz dzikich zwierząt w cyrkach objazdowych | aldf.org |
Polska – chociaż brak ustawy ogólnokrajowej, dziesiątki gmin – w tym Warszawa (2016) i Kraków (2019) – nie wynajmują terenów miejskich cyrkom ze zwierzętami.
Ameryka Łacińska
- Meksyk uchwalił federalny zakaz zwierząt dzikich w grudniu 2014, obowiązujący od lipca 2015.
- Costa Rica, Kolumbia i Boliwia przyjęły podobne przepisy w latach 2010‑2017.
Stany Zjednoczone
Choć brak zakazu federalnego, Kalifornia (2019) i New Jersey (2018) wprowadziły blokady dla wszystkich dzikich zwierząt. W 2025 r. dołączył stan Waszyngton.
Transformacja branży – jak wygląda cyrk bez zwierząt?
Cirque du Soleil
Kanadyjska trupa od debiutu w 1984 r. stawia wyłącznie na ludzi, muzykę i akrobatykę. W każdym sezonie zatrudnia ponad 1 400 artystów z 60 krajów i generuje przychody przekraczające 800 mln USD. Jest to dowód, że cyrk bez zwierząt może być potęgą komercyjną.
Hologramy w Circus Roncalli
Niemiecki Circus‑Theater Roncalli w 2019 r. zastąpił konie, ryby czy słonie trójwymiarowymi projekcjami 360°. W ten sposób zredukował koszty transportu zwierząt i przyciągając nową, miejską publiczność.
Technologie i ESG
Nowoczesne cyrki korzystają z robotyki, mappingu 3D i sieci line‑winch, tworząc ewolucję między teatrem a e‑sportem. Inwestorzy funduszy ESG wskazują „brak eksploatacji zwierząt” jako kryterium przy ocenie marek rozrywkowych.
Argumenty za cyrkiem bez zwierząt
Etyczne
- Zwierzęta nie mogą wyrazić zgody; ich zdolność odczuwania bólu i stresu jest porównywalna z ludzką (badania kortyzolowe u słoni).
- Tresura oparta jest najczęściej na negatywnym wzmocnieniu – publikacje ADI dokumentują użycie prętów i paralizatorów u niedźwiedzi w rosyjskich cyrkach.
Społeczne
- Sondaże YouGov (2024) wskazują, że 72 % Europejczyków popiera całkowity zakaz dzikich zwierząt w cyrkach.
- W Wielkiej Brytanii RSPCA odnotowała wzrost frekwencji w widowiskach animal‑free po 2020 r.
Ekonomiczne
- Ringling Bros odnotował 30 % spadek kosztów logistycznych przy nowym formacie bez zwierząt (brak menażerii, weterynarzy, zezwoleń CITES).
- Cyrki holograficzne redukują ślad węglowy transportu zwierząt o ok. 1 600 t CO₂ rocznie (dane Circus Roncalli 2022).
Nauka o dobrostanie – co wiemy dziś?
- Badania Uniwersytetu Pretorii wykazały 570‑procentowy wzrost metabolitów glukokortykoidów u słoni w małych wybiegach w porównaniu z większymi enclosures.
- Analizy w Zoo North America potwierdziły, że 74 % słoni w niewoli ma nadwagę wpływającą na stawy i płodność.
- U koni cyrkowych obserwuje się wyższy odsetek wrzodów żołądka niż u koni sportowych, co łączy się z nieregularnym żywieniem i częstymi transportami (British Equine Veterinary Association, 2021).
Przyszłość – scenariusze do 2030 r.
W Europie obserwujemy wyraźny zwrot — po wejściu w życie francuskiego zakazu w 2028 roku i przyjęciu analogicznej ustawy we Włoszech, aż 70 % krajów UE może wkrótce objąć pełne zakazy wykorzystywania dzikich zwierząt w cyrkach. Dane organizacji Four Paws pokazują, że obecnie 23 z 27 państw członkowskich wprowadziło zakazy lub przepisy ograniczające eksploatację dzikich gatunków w cyrkach – w tym Austrię, Belgię, Danię, Hiszpanię, Holandię czy Słowenię.
Francja, która w 2021 roku uchwaliła ustawę stopniowo eliminującą udział zwierząt dzikich — zakaz sprzedaży i transportu tych gatunków obowiązuje od 2023 r., a pełny zakaz występów w cyrkach ruszy w 2028 r. . Z kolei Włochy w 2022 r. zatwierdziły prawo, które natychmiast zakazuje dodawania nowych zwierząt do programów cyrkowych. Pełna implementacja przepisów jest przewidziana na kolejne lata .
Inicjatywy te wpisują się w szerszy europejski kierunek. Wkrótce po wejściu we francuski zakaz, niemal trzy czwarte państw UE może stosować zakazy pełne lub częściowe, co doprowadziłoby do zakazu występów z udziałem dzikich zwierząt w ponad 70 % krajów Unii. To potwierdza również ogólne poparcie społeczne – 68 % Europejczyków opowiada się za całkowitym zakazem takich praktyk, mówiąc otwarcie: “to okrucieństwo” .
Tak silna zbieżność legislacyjna sugeruje, że za kilka lat większość cyrków objazdowych w Europie będzie musiała całkowicie wyeliminować dzikie gatunki, przechodząc na formuły artystyczne, edukacyjne i technologiczne
- Rozwój cyrków hybrydowych. Połączenie VR, e‑sportu i klasycznej akrobatyki zwiększy interaktywność widza.
- Certyfikaty etyczne. Podobnie jak w kinie (American Humane), branża cyrkowa wprowadzi znaki „Animal‑Free certified”, co ułatwi turystom świadomy wybór.
Podsumowując
Cyrk bez zwierząt to nie chwilowy trend, ale trwała zmiana napędzana przez dane naukowe, presję społeczną i przewartościowanie modeli biznesowych. Od austriackiej ustawy z 2004 r. po hologramy w Kolonii droga była długa. Efekty są wymierne: niższe koszty, wyższa frekwencja, a przede wszystkim koniec zbędnego cierpienia. Przyszłość widowisk cyrkowych należy do technologii, kreatywności i ludzkiego talentu, nie do klatek i łańcuchów.
Oczywiście, nie wszystkie cyrki traktowały zwierzęta w sposób niewłaściwy. W wielu przypadkach opiekunowie tworzyli z nimi wyjątkowe, wręcz rodzinne więzi, zapewniając im troskę i stabilne warunki życia. Doskonałym przykładem może być historia niemieckiej treserki Maxy Niedermeyer. Wraz ze swoją brązową niedźwiedzicą Nataschą mieszkała na zamku w Holandii przez wiele lat. Początkowo podróżowali razem po Europie, ale gdy europejskie przepisy zaczęły zakazywać występów dzikich zwierząt, Maxy i Natascha osiedliły się w spokojnym zakątku północnych Niderlandów. Niedźwiedzica żyła tam w komfortowych warunkach, otoczona opieką i szacunkiem. Natascha dożyła imponujących 43 lat, co jest niezwykłym wiekiem nawet jak na niedźwiedzia. Jest to świadectwo tego, jak silna więź między człowiekiem a zwierzęciem, oparta na wzajemnym zaufaniu, może przynieść korzyść obu stronom
Więcej o Sara Zalewska
Studentka dziennikarstwa, komunikacji społecznej i medioznawstwa, związana z kuglarstwem od prawie sześciu lat
